همه درباره شیوه های تکان دهنده این دیوانسالاری حرف میزنند، این نظام کمونیستی که گولاکها، محاکمه های سیاسی و تصفبه های استالینی را به وجود آورده است. همه اینها را به عنوان فضاحت سیاسی توصیف می کنند. اما حقیقت آشکار را فراموش می کنند که نظام سیاسی نمی تواند کاری فراتر از قابلیت مردمان انجام دهد: اگر انسان قابلیت کشتن نداشت هیچ نظام سیاسی ای نمی توانست جنگ به راه بیندازد. هر نظام فقط پیرامون تواناییهای انسانها وجود دارد. برای مثال هیچکس نمیتواند آب دهانش را به ارتفاع چهار متر توی هوا بفرستد، حتی اگر نظام از او بخواهد که چنین کند. آب دهان بیشتر از نیم متر بالا نمیرود. یا چهارمتر توی هوا بشاشد، اگر استالین هم دستور بدهد کسی نمی تواند چنین کند. ولی انسان میتواند بکشد. از اینرو همیشه در پس مساله سیاسی مساله مردمشناسی- مساله حدود قابلیت های انسان- وجود دارد.

کلاه کلمنتیس- میلان کوندرا- ترجمه احمد میرعلایی